AI, khoảng cách giàu nghèo và nỗi lo thất nghiệp: Phản biện quan điểm của Geoffrey Hinton

Trong những năm gần đây, trí tuệ nhân tạo đã tạo ra những biến đổi sâu sắc trong mọi ngành nghề, từ công nghệ, y tế, giáo dục cho đến các lĩnh vực dịch vụ và sản xuất. Geoffrey Hinton, nhà khoa học được mệnh danh “Bố già AI”, người tiên phong cho sự phát triển của mạng nơ-ron sâu, mới đây đã đưa ra một nhận định gây tranh cãi về tương lai của thị trường lao động và phân bổ tài sản trong xã hội. Theo ông, AI sẽ khiến các tỉ phú công nghệ như Elon Musk giàu hơn nữa, trong khi hàng triệu người khác sẽ mất việc. Tuy nhiên, khi những tuyên bố này lan rộng cùng với bối cảnh sa thải ồ ạt tại các tập đoàn công nghệ Mỹ, chúng cần được xem xét đa chiều, tránh bi quan hóa và chú trọng vào các yếu tố cấu trúc xã hội vốn phức tạp hơn nhiều.

Nền tảng luận điểm của Hinton: sự chồng lớp giữa tự động hóa và bất bình đẳng

Hinton cho rằng việc doanh nghiệp nhanh chóng áp dụng AI để giảm chi phí và tăng lợi nhuận là điều tất yếu. Điều này dẫn đến xu hướng tự động hóa diễn ra trên quy mô lớn hơn so với các cuộc cách mạng công nghệ trước. Ông nhấn mạnh rằng khác với những giai đoạn công nghiệp hóa trước kia, nơi con người có thể chuyển sang một ngành nghề mới khi bị mất việc ở một ngành cũ, hiện nay AI đang thâm nhập mọi ngóc ngách. Hinton lo ngại rằng khi lực lượng lao động bị thay thế, họ khó tìm được cơ hội mới.

Song cần lưu ý: đây không phải là góc nhìn duy nhất. Nhiều nhà kinh tế khác lại chỉ ra rằng thị trường lao động không đơn thuần là “cứ mất là mất mãi”. Carl Benedikt Frey, chuyên gia tại Oxford, người nổi tiếng với nghiên cứu về việc tự động hóa thay thế việc làm năm 2013, từng khẳng định rằng dù khoảng 47% việc làm có khả năng bị ảnh hưởng, nhưng hệ thống kinh tế sẽ tái cấu trúc theo cách tạo ra các ngành nghề mà chúng ta chưa từng tưởng tượng. Singularity University cũng cho rằng lịch sử loài người đã nhiều lần chứng minh công nghệ tạo ra nhiều cơ hội hơn là nó phá hủy.

Tự động hóa: con dao hai lưỡi

Đúng như Hinton nêu, các tập đoàn công nghệ đang tái cơ cấu, cắt giảm nhân sự, và AI trở thành lý do chính thức lẫn phi chính thức. Amazon, Google, Meta hay nhiều startup đã sa thải hàng nghìn nhân viên. Nhưng cần phân biệt: không phải mọi vụ sa thải đều trực tiếp do AI. Chu kỳ suy giảm kinh tế, lãi suất cao, mảng kinh doanh thua lỗ kéo dài là nguyên nhân nền tảng. AI chỉ là chất xúc tác, đẩy nhanh quyết định.

Một số chuyên gia thậm chí còn nhìn thấy mặt tích cực trong quá trình này. Erik Brynjolfsson từ Đại học Stanford cho rằng AI loại bỏ những công việc “tẻ nhạt” có tính chất thủ tục, và giải phóng con người để chuyển sang các công việc sáng tạo và có giá trị hơn. Khi nhìn vào những ngành nghề như thiết kế kỹ thuật, y khoa, hay phân tích dữ liệu, AI hỗ trợ tăng năng suất chứ không thay thế hoàn toàn. Điều này trái ngược với hình ảnh “vô vọng” mà nhiều người hình dung.

Một bức tranh phức tạp hơn về thị trường lao động

Những dự báo về sự biến mất của nghề bác sĩ X-quang mà Hinton từng đưa ra đã không trở thành hiện thực. Thay vào đó, số lượng bác sĩ X-quang dự kiến tiếp tục tăng đến năm 2055. Điều này phản ánh một thực tế: AI trong y tế dù tiên tiến nhưng cần được kiểm chứng, giám sát, giải thích và thực hành trong bối cảnh phức tạp của con người. Những ngộ nhận rằng AI sẽ hoàn toàn thay thế là một dạng ảo tưởng công nghệ.

GS Andrew Ng, đồng sáng lập Google Brain, từng nói: “AI giống như điện – nó lan rộng, nhưng việc thay thế con người trong những công việc cần tương tác cảm xúc rất khó xảy ra.” Nhiều công việc mới như “AI trainer”, “Prompt engineer”, “Data ethicist” xuất hiện. Cần nhấn mạnh rằng thị trường việc làm luôn có độ trễ với công nghệ. Những nghề mới thường nở rộ sau khi các nền tảng công nghệ đã ổn định.

Phản ứng của các chính phủ và điều chỉnh chính sách

Hinton cảnh báo rằng bất bình đẳng sẽ mở rộng nếu chính phủ không can thiệp. Quan điểm này tương đồng với nhiều nhà kinh tế như Thomas Piketty, người từng phân tích rằng khi tư bản được tích lũy dựa trên công nghệ, thu nhập lao động sẽ yếu thế. Tuy nhiên, các quốc gia không đứng yên trước rủi ro này. Nhiều chính sách thuế robot, đánh thuế AI, hỗ trợ đào tạo lại lao động đã được thảo luận.

Liên minh Châu Âu đang xây dựng hành lang pháp lý cho AI, đồng thời tăng ngân sách đào tạo kỹ năng số. Nhật Bản đang tài trợ cho các chương trình robot hỗ trợ chăm sóc người già nhưng vẫn duy trì lực lượng lao động con người để đảm bảo tính nhân văn. Mỹ – dù giới công nghệ luôn muốn “tự do sáng tạo” – vẫn đang cân nhắc các đạo luật nhằm đảm bảo AI tuân thủ đạo đức và quyền riêng tư.

Tập đoàn công nghệ: Điểm giao giữa lợi nhuận và cái tôi

Theo Hinton, ngoài lợi ích kinh tế, một phần động lực của các tập đoàn lớn là cái tôi của lãnh đạo – mong muốn ghi dấu ấn lịch sử. Steve Wozniak từng cảnh báo rằng cuộc đua AI trông giống cuộc chạy vũ trang công nghệ, nơi các tập đoàn sợ bị bỏ lại phía sau. Tuy nhiên, cũng không thể phủ nhận rằng đầu tư AI đã mang đến hiệu quả kinh tế rõ rệt. Năng suất tăng đáng kể, chi phí giảm mạnh, tốc độ triển khai sản phẩm nhanh hơn, đa dạng hơn.

Nhìn ở góc độ phản biện, nếu một công ty không áp dụng AI, họ sẽ mất lợi thế cạnh tranh. Điều này không đơn giản do tham vọng, mà do quy luật thị trường khởi hành từ chính người tiêu dùng. Chính người dùng cũng thúc đẩy quá trình thay thế công việc thủ công bằng dịch vụ tự động nhanh hơn, rẻ hơn và 24/7.

Hợp tác quốc tế để ngăn AI mất kiểm soát: lý tưởng hay khả thi?

Hinton lạc quan khi tin rằng các quốc gia có thể hợp tác để bảo đảm AI không vượt tầm kiểm soát. Ông viện dẫn Trung Quốc hay Donald Trump đều không muốn AI thống trị. Song nhiều nhà phân tích an ninh công nghệ lại cho rằng hợp tác toàn cầu trong lĩnh vực này gần như bất khả thi do liên quan trực tiếp đến năng lực quân sự và quyền lực kinh tế. Giáo sư Yuval Noah Harari từng cảnh báo rằng AI có thể dẫn tới chủ nghĩa độc tài kỹ thuật số nếu rơi vào tay chính phủ tập trung quyền lực.

Lịch sử cho thấy thỏa thuận kiểm soát hạt nhân thành công vì số quốc gia sở hữu công nghệ này khá hạn chế. AI ngược lại, dễ lan truyền hơn, phi tập trung và có thể được phát triển trong phòng thí nghiệm nhỏ. Do đó, hy vọng vào hợp tác toàn cầu có phần lạc quan, nhưng không phải là chiến lược duy nhất. Những biện pháp nội địa, quy định quốc gia và minh bạch hóa dữ liệu có thể quan trọng hơn.

Tương lai việc làm: biến mất hay biến đổi?

Daron Acemoglu của MIT – một nhà kinh tế nổi tiếng về nghiên cứu tự động hóa – đồng ý với Hinton rằng AI có thể gây bất bình đẳng, nhưng ông cho rằng vấn đề cốt lõi nằm ở cách doanh nghiệp lựa chọn. Nếu họ chọn AI để thay thế con người hoàn toàn, thu nhập sẽ tập trung vào cổ đông và lãnh đạo. Nhưng nếu họ chọn AI để tăng khả năng của nhân viên, của cả hệ thống, nền kinh tế sẽ tăng trưởng bền vững. Giá trị đạo đức bước vào cuộc chơi.

Nhiều mô hình việc làm mới đang cho thấy sự thích nghi. Lĩnh vực sáng tạo vẫn cần tư duy con người dù AI hỗ trợ. Nội dung, video, thiết kế được sản xuất nhanh hơn, nhưng người kiểm duyệt, biên tập, phân tích vẫn là con người. Luật pháp, thương mại, giáo dục vẫn cần yếu tố con người để xử lý các tình huống xã hội phức tạp.

Khoảng cách Mỹ – Trung: cuộc đua không cân bằng nhưng khó dự đoán

Hinton cho rằng Mỹ vẫn dẫn đầu, nhưng Trung Quốc đào tạo kỹ sư AI nhiều hơn. Đây là thực tế. Báo cáo AI Index 2024 cho thấy Trung Quốc xuất bản bài nghiên cứu AI nhiều hơn Mỹ, nhưng Mỹ vẫn vượt trội về nhân tài cấp cao, chip bán dẫn, mô hình lớn và hệ sinh thái startup.

Một số nhà phân tích cảnh báo nếu Mỹ tiếp tục giảm ngân sách cho đại học, nghiên cứu cơ bản, Trung Quốc sẽ vượt lên giống cách Nhật từng vượt Mỹ trong sản xuất xe hơi thế kỷ 20. Tuy nhiên, Trung Quốc lại yếu ở khía cạnh chip tiên tiến, một điểm nghẽn nghiêm trọng. Điều này cho thấy không chỉ số lượng, mà chất lượng và chuỗi cung ứng mới quyết định cán cân AI.

Khi nỗi sợ trở thành động lực tiêu cực

Nhiều nhà tư tưởng công nghệ lo ngại rằng những cảnh báo bi quan kéo dài có thể khiến công chúng phản kháng công nghệ, dẫn tới phong trào chống AI. Điều này từng xảy ra với robot thời cách mạng công nghiệp ở Anh. GS Richard Baldwin của Geneva cảnh báo rằng “kỷ nguyên AI không phải là kết thúc việc làm, mà là kết thúc những ai từ chối học hỏi.” Đây là quan điểm dung hòa: thay vì sợ hãi, cần nâng cao đào tạo.

Vấn đề nằm ở đào tạo lại lực lượng lao động. Có những người 40 – 50 tuổi lo lắng bị đào thải. Nếu công ty đầu tư vào kỹ năng mới, họ vẫn có thể tiếp tục đóng góp. Song nếu xã hội bỏ mặt họ, bất bình đẳng là điều không tránh khỏi. Trách nhiệm không chỉ thuộc riêng AI.

Cấu trúc thu nhập và vai trò của chính sách

Để tránh kịch bản mà Hinton sợ hãi, các quốc gia cần nghĩ đến cơ chế thu nhập cơ bản (UBI), hỗ trợ đào tạo lại, và đánh thuế vào lợi nhuận phát sinh từ tự động hóa. Giáo sư Yanis Varoufakis thậm chí đề xuất đánh thuế cổ phần robot. Điều này từng được Bill Gates gợi ý. Nhưng chống chế lại, một số chuyên gia kinh tế cho rằng làm vậy sẽ kìm hãm sáng tạo. Câu trả lời nằm ở sự cân bằng giữa tăng trưởng và công bằng.

Kết luận: Tương lai do lựa chọn của chúng ta quyết định

Những cảnh báo của Geoffrey Hinton không phải vô căn cứ. Chúng đáng được lắng nghe trong thời điểm nhạy cảm. Nhưng chúng cũng không thể được tiếp nhận theo cách bi quan tuyệt đối. Lịch sử loài người là lịch sử của sự thích ứng. Công nghệ phá hủy một số ngành nghề, nhưng lại mở ra những lĩnh vực rộng lớn hơn.

Tương lai việc làm không phải được định đoạt bởi AI, mà bởi cách xã hội phân phối lợi ích, cách chính phủ điều chỉnh chính sách, và cách doanh nghiệp lựa chọn sử dụng công nghệ.

Hinton đã đúng khi nói khoảng cách giàu nghèo có thể mở rộng. Nhưng điều đó không phải quy luật tất yếu. AI có thể trở thành công cụ dân chủ hóa tri thức, rút ngắn chi phí sản xuất, nâng cao phúc lợi y tế và giáo dục, nếu được triển khai có trách nhiệm.

Nhìn chung, thay vì hoảng loạn và vội vàng kết luận về tương lai đen tối, xã hội cần chuyển nỗi lo thành hành động, chuyển nỗi sợ thành chiến lược dài hạn. AI không phải quái vật tự do hoành hành, mà là tấm gương phản chiếu chính sách, cấu trúc và đạo đức của con người.

Cuối cùng, câu hỏi quan trọng không phải là: “AI sẽ thay thế bao nhiêu công việc?”, mà là: “Chúng ta muốn tương lai lao động trở thành gì?”
Và câu trả lời nằm trong quyết định của toàn xã hội hôm nay.

Nguồn: Sưu Tầm Từ Internet